🔶 पतसंस्था व ठेवींचे व्याजदर भाग 2

🔴आपली पतसंस्था ठेवींच्या व्याजदराच्या ट्रॅप मध्ये अडकली आहे का? 🔴

मागील भागात आपण बँका व पतसंस्था या कोणत्या आधारावर आपले ठेवींचे व्याजदर ठरवतात यावर ढोबळमानाने चर्चा केली आता याच विषयावर थोडी तांत्रिक माहिती लेखाच्या या दुसऱ्या भागात आपण पाहणार आहोत.

RBI (Reserve Bank of India) च्या धोरणाचा बँकांच्या ठेवींच्या व्याज दरावर महत्त्वाचा प्रभाव पडतो. RBI चे काही महत्त्वाचे धोरण व त्यांचा ठेवींच्या व्याज दरावरील प्रभाव खालीलप्रमाणे:

1️⃣. रेपो दर:
– रेपो दर हा RBI द्वारे निर्धारित केलेला मूलभूत व्याज दर असतो.
– RBI रेपो दर वाढवल्यास बँक ठेवींच्या व्याज दरही वाढवतात.
– रेपो दर कमी झाल्यास बँक ठेवींचे व्याज दरही कमी करतात.

2️⃣ रिझर्व्ह रेशिओ (CRR/SLR):
– CRR (Cash Reserve Ratio) व SLR (Statutory Liquidity Ratio) मध्ये वाढ झाल्यास बँक कमी प्रमाणात कर्जे देऊ शकतात. त्यामुळे ठेवींच्या व्याज दरात वाढ होते.
– CRR व SLR कमी केल्यास बँक जास्त कर्जे देऊ शकतात. त्यामुळे ठेवींच्या व्याज दरात घट होते.

3️⃣मार्गदर्शक दर (Base Rate/MCLR):
– RBI मार्गदर्शक दर निर्धारित करते. या दराशी बँकांच्या ठेवींचे व्याज दर जोडले जातात.
– RBI मार्गदर्शक दर वाढवल्यास, ठेवींच्या व्याज दरातही वाढ होते.
– RBI मार्गदर्शक दर कमी केल्यास, ठेवींच्या व्याज दरातही कपात होते.

4️⃣नीती निर्देश:
– RBI द्वारे वेळोवेळी दिले जाणारे धोरण, संदेश व सूचना या बँकांवर बंधनकारक असतात.
– या नीती निर्देशांमुळे बँक आपल्या ठेवींच्या व्याज दरात बदल करतात.

अशा प्रकारे RBI चे धोरण व निर्णय हे बँकांच्या ठेवींच्या व्याज दर ठरवण्यावर थेट परिणाम करतात.

🤷‍♂️पतसंस्था (Credit Societies) मध्ये ठेवींच्या व्याजदर निश्चित करण्याची प्रक्रिया बँकांपेक्षा थोडी वेगळी असते. पतसंस्थांच्या व्याजदर निर्धारणावर प्रभाव टाकणारे घटक आणि त्यांची कार्यपद्धती खालीलप्रमाणे आहे:

1️⃣स्थानिक बाजारपेठ:
– पतसंस्था बहुतांश स्थानिक पातळीवर कार्यरत असतात.
– स्थानिक आर्थिक परिस्थिती, स्पर्धा, आणि ग्राहकांच्या गरजा यांचा विचार करून व्याजदर ठरवले जातात.

2️⃣सभासदांचे हित:
– पतसंस्था सहकारी तत्त्वावर चालतात, त्यामुळे सभासदांच्या हिताचा प्राधान्याने विचार केला जातो.
– सभासदांना आकर्षक व्याजदर देण्याचा प्रयत्न केला जातो.

3️⃣व्यवस्थापन समितीचे निर्णय:
– पतसंस्थेची व्यवस्थापन समिती ठेवींचे व्याजदर ठरवते.
– समितीच्या बैठकीत आर्थिक स्थिती, ध्येय, धोरणे यांचा विचार करून निर्णय घेतले जातात.

4️⃣ कायदेशीर मर्यादा:
– सहकार कायद्यानुसार व नियामक संस्थांच्या निर्देशानुसार व्याजदराच्या मर्यादा ठरवल्या जातात.
– या मर्यादांच्या आत राहूनच व्याजदर निश्चित केले जातात.

5️⃣ आर्थिक स्थिती:
– पतसंस्थेची एकूण आर्थिक स्थिती, नफा-तोटा, कर्जवसुली इत्यादी बाबींचा विचार केला जातो.
– चांगली आर्थिक स्थिती असल्यास जास्त व्याजदर देऊ शकतात.

6️⃣कर्जाची मागणी:
– जास्त कर्जाची मागणी असल्यास ठेवींचे व्याजदर वाढवले जातात.
– कमी कर्जाची मागणी असल्यास व्याजदर कमी केले जाऊ शकतात.

7️⃣मुदत आणि रक्कम:
– जास्त मुदतीच्या ठेवींना सामान्यतः जास्त व्याजदर दिला जातो.
– मोठ्या रकमेच्या ठेवींना काही वेळा जास्त व्याजदर दिला जाऊ शकतो.

8️⃣ इतर पतसंस्थांशी तुलना:
– आसपासच्या इतर पतसंस्थांच्या व्याजदरांचा अभ्यास करून त्यांच्याशी स्पर्धात्मक व्याजदर ठरवले जातात.

9️⃣ विशेष योजना:
– काही वेळा विशेष योजनांतर्गत जास्त व्याजदर देऊ केले जातात (उदा. ज्येष्ठ नागरिकांसाठी).

🔟 नियामक संस्थांचे निर्देश:
– नियामक मंडळाने पतसंस्थांच्या व्याजदरावर काही प्रमाणात अंकुश ठेवला आहे त्यांचे निर्देश पाळणे हे पतसंस्थेला बंधनकारक आहे .

पतसंस्था या सामान्यतः लहान आणि स्थानिक पातळीवर कार्यरत असल्याने, त्यांच्या व्याजदर निर्धारणात लवचिकता आणि स्थानिक परिस्थितीचा जास्त परिणाम दिसून येतो.

🔶🛑 विश्लेषण – पतसंस्था व बँकांमधील ठेवींच्या व्याजदर निश्चित करण्याच्या पद्धती आपण पहिल्या आता आपल्या पतसंस्थांनी निर्णय घ्यायचा आहे की ठेवींचे व्याजदर ठरवण्याची अधिक योग्य पद्धत कोणती आहे, सध्याच्या परिस्थितीत काही पतसंस्था तोट्यात असण्याचे कारण हे ठेवींचे अवास्तव वाढलेले व्याजदर हे देखील आहे , ठेवी वाढविण्याची स्पर्धा च आपल्या पतसंस्थांमध्ये लागली आहे असे दिसते वास्तवात आपली पतसंस्था ही किती मोठी व सुरक्षित आहे हे तिच्या कडे असलेल्या ठेवी वरून नाही तर वसूल भागभांडवल, रिझर्व्ह व नफा यावरून ठरत असते व नफा जर वाढवायचा असेल तर ठेव व कर्ज यातील व्याजाचा दुरावा वाढला पाहिजे, या करिता कर्जाचा व्याजदर वाढविणे म्हणजे चांगला कर्जदार गमावणे हा आहे व हा धोका संस्थानी कधीच पत्कारू नये मग सर्वोत्तम पर्याय म्हणजे टप्प्या टप्प्याने ठेवींच्या व्याजदर कमी करणे हाच आहे , बँका प्रमाणे स्पर्ध्ये पेक्षा तांत्रिक बाबींचा अभ्यास करून व केवळ संस्थेचा नफा वाढविण्याचे उद्दिष्ट समोर ठेवून व्याजदर निश्चित केला पाहिजे ..

✍️ लेख – श्री मंगेश देहेडकर
– को ऑपरेटीव्ह ट्रेनर व कन्सल्टंट
मो. 9921304811