🏦 पतसंस्थेत ठेवींचे व्याजदर किती असावेत?? 🤷‍♂️

🛑आपली पतसंस्था व्याजदराच्या ट्रॅप मध्ये अडकली आहे का ?

भाग 1️⃣

पतसंस्थेतील ठेवीचे व्याजदर हा एक अत्यंत महत्त्वाचा प्रश्न आहे राज्य पतसंस्थांना नियमक मंडळाने ठेवींच्या व्याजदर संदर्भात अधिकतम मर्यादा घालून दिलेली आहे परंतु मल्टीस्टेट पतसंस्थांना अशी मर्यादा नाही राज्य पतसंस्था असो किंवा मल्टिस्टेट पतसंस्था असो यामध्ये ठेवींचे व्याजदर ठरवण्याच्या निश्चित अशा पद्धती आढळून येत नाहीत आपल्या ठेवींचे व्याजदर किती असावेत असा प्रश्न जर आपण पतसंस्थांना केला तर अधिकतम पतसंस्था या प्रमुख दोन गोष्टींसोबत व्याजदर निगडित ठेवतात.

1️⃣ एक म्हणजे बाजारातील इतर पतसंस्थांचे व्याजदर त्यांच्यापेक्षा किमान अर्धा ते एक टक्का अधिक व्याजदर आपल्या पतसंस्थेचा असावा .

2️⃣ दोन – ज्या स्थिरस्थावर पतसंस्था आहेत त्या कर्जाची मागणी आपल्याकडे किती आहे किंवा चांगले कर्जदार किती आहेत किंवा ज्या बँकेमध्ये गुंतवणूक करतो त्यांच्या बरोबरीने किंवा त्याच्यापेक्षा थोडे अधिक व्याजदर आपल्याला मिळू शकतो का?

अशा काही ढोबळ तत्त्वांवरती ठेवींच्या व्याजदराची निश्चिती केली जाते परंतु आपल्या ठेवींचा व्याजदर किती असावा हा प्रश्न जर आपण बँकांना केला तर प्रत्येक बँकेची यामागील भूमिका ही वेगवेगळे दिसून येईल पतसंस्थांप्रमाणे केवळ बाजारातील स्पर्धा हा निकष सहसा बँकांमध्ये आढळून येत नाही सरकारी बँका किंवा व्यापारी बँका यांचे व्याजदर तर आरबीआयच्या रेपो रेट प्रमाणेच ठरवले जातात बँकांमध्ये खालील काही पद्धती आहेत ज्यावरून ठेवींची व्याजदर निश्चित केले जातात यामध्ये

1️⃣ रेपो रेट
2️⃣ ए एल एम असेट लायबिलिटी मॅनेजमेंट
3️⃣ बाजारातील कर्ज किंवा गुंतवणुकीच्या संधी

✅ आता बँका किंवा पतसंस्था यांच्या ठेवींच्या व्याजदराविषयी अधिक जाणून घेण्यापूर्वी आपण काही वर्षांपूर्वी कोविडच्या काळात आरबीआयच्या एका निर्णयासंदर्भात चर्चा करू रिझर्व बँकेने कोविडच्या काळामध्ये सर्व बँकांना निर्देश दिले होते की आपला CRR म्हणजेच कॅश रिझर्व रेशो हा 4% वरून कमी करून 3% वर आणावा वास्तवात आपल्या बाजारपेठेवर याचा काय परिणाम त्यावेळेस झाला तर ,आपल्याला लक्षात येईल की कोविडच्या काळात अनेक उद्योग धंदे बंद असल्याकारणाने फिरते चलन देखील अत्यंत कमी झाले होते बाजारामध्ये पैशाची कमतरता भासू लागली होती आणि भारतातील सर्व बँकांनी त्यांच्या तिजोरी मध्ये असलेला हा एक टक्का पैसा बाजारामध्ये उपलब्ध करून दिला , आता आपल्याला वाटेल या 1% ने असा काय फरक पडला असेल तर , याला अधिक तीव्रतेने समजून घ्यायचे असेल तर आपल्याला लक्षात येईल की जर एखाद्या बँकेच्या ठेवी या दहा हजार कोटी रुपयांच्या आहेत व या बँकेने CRR हा चार टक्के प्रमाणे 400 कोटी रुपये मेंटेन ठेवला असेल व आरबीआयच्या परिपत्रकाप्रमाणे एक टक्का सी आर आर कमी करून तो गुंतवणूक किंवा कर्जामध्ये वाटप केला तर त्या बँकेच्या परिसरामध्ये किंवा कार्यक्षेत्रामध्ये या एक टक्का सी आर आर ची व्हॅल्यू ही 100 कोटी इतकी मोठी असेल मग हे गणित शासकीय बँका कमर्शियल बँका ज्यांच्या ठेवी एक लाख कोटी दहा लाख कोटी अशा आकड्यांमध्ये आहेत त्यांनी आपला एक टक्का कमी केल्याने बाजारात किती कोटी रुपयांची उपलब्ध झाली असेल याचा आपल्याला अंदाज येईल

✅ याचप्रमाणे आरबीआयला जेव्हा बाजारामध्ये पैसा उपलब्ध करून द्यायचा असेल किंवा बाजारातील पैसा हा कमी करायचा असेल तर याकरिता रिझर्व बॅंकेकडे आणखीन एक मोठे शस्त्र आहे ते म्हणजे रेपो रेट रिझर्व बँकेने जर रेपो रेटमध्ये वाढ केली तर बँकांना मिळणारा पैसा हा अधिक व्याजदराने मिळतो त्यामुळे बँका आपल्या कर्जाचा व्याजदर वाढवतात वाढीव व्याज दराने कर्ज हे कमी प्रमाणामध्ये वाटप होते किंवा ग्राहक हा आवश्यक कारणासाठीच कर्जाचा वापर करतो आपोआपच अनावश्यक गोष्टींवरील खर्च कमी होतो व अनावश्यक वस्तूंची मागणी कमी होते व किमती स्थिर राहतात आता याचा परिणाम बँकांच्या ठेवीच्या व्याजदरावरती देखील होतो बँका या काळात आपले ठेवींची व्याजदर कमी किंवा अधिक करतात याचे कारण कर्जाच्या मागणीशी ते संलग्न असतात व अतिरिक्त ठेवी पडून राहिल्यास बँकांना अनावश्यक व्याज त्यावर देऊन तोटा सहन करावा लागतो
आता आपल्या पतसंस्थांच्या बाबतीत आपण अशा पद्धतीने व्याजाच्या बाबतीत निर्णय घेतो का? हा मुख्य प्रश्न आहे वास्तवात चांगले कर्जदार हे बँक व पतसंस्था दोघांनाही हवे असतात चांगले कर्जदार हवे असतील तर कर्जाचे व्याजदर हे कमीत कमी ठेवणे देखील अपेक्षित आहे आणि कर्जाचे व्याजदर जर कमी ठेवायचे असतील तर कमी व्याजदराच्या ठेवी पतसंस्थांनी स्वीकारणे आवश्यक राहील..

✅ आपण रेपो रेट प्रमाणे आपल्या भागातील इकॉनॉमिक्स चा अभ्यास करून पाहिल्यास आपल्याला लक्षात येईल की आपल्या पतसंस्थेच्या परिसरात कोणत्या कारणासाठी कर्जदार कर्ज घेत आहे किंवा आपल्या परिसरात यावर्षी दुष्काळ आहे की चांगला पाऊस आहे,शेतीचे उत्पन्न चांगले आहे किंवा कमी होणार आहे, आपल्या भागात नवीन उद्योगधंदे यांची वाढ झाली आहे का? त्यामुळे रोजगार निर्मिती वाढ झाली आहे का? आपल्या परिसरामध्ये किंवा आपल्या गावामध्ये नवीन दुकानांची स्थापना झाली आहे का? त्यामुळे बाजारपेठेमध्ये काही उठाव आपल्याला पाहायला मिळाला आहे का सरकारी योजनेमधून शेतकरी महिला वर्ग यांना काही मोठ्या प्रमाणावर कर्ज पुरवठा उपलब्ध झाला आहे का? अशा गोष्टींचा जर आपण अभ्यास केला तर आपल्याला लक्षात येईल की आपल्या पतसंस्थेला या आर्थिक वर्षामध्ये चांगले कर्जदार मिळण्याचे प्रमाण किती राहू शकते व त्यावरून आपण ठेवी स्वीकारायच्या किंवा नाही याचा निर्णय घेतला पाहिजे जर आपल्याला लक्षात आले की गुंतवणुकी करिता किंवा कर्ज वाटपा करिता अतिरिक्त फंड हा आपल्या पतसंस्थेकडे आहे व बाजारामध्ये यावर्षी कर्जवाटप होण्याची परिस्थिती तेवढी चांगली नाही तर अशा काळात पतसंस्थांनी देखील कर्ज ठेवींची व्याजदर कमी करणे अपेक्षित असते व या सर्वांचा इतर पतसंस्थांच्या ठेवीच्या व्याजदराशी कोणताही स्पर्धात्मक संबंध न ठेवता केवळ आपल्या पतसंस्थेत चे व्याजदर हे आपल्याला अधिकतम नफा कसा मिळवून देतील यावर ठरवल्या गेले पाहिजे ..

लेखाच्या पुढील भागात आपण बँकांमध्ये व्याजदर ठरवण्याच्या इतर पद्धतींवर चर्चा करू तसेच पतसंस्थांनी आपल्या व्याजदरावर कशा पद्धतीने नियंत्रण मिळवता येईल यासंदर्भात काही तांत्रिक उपाय व आपल्या पतसंस्था व्याजदराच्या ट्रॅप मध्ये कशा अडकतात यावर देखील चर्चा करू..

✍️लेख –
श्री मंगेश देहेडकर
को ऑपरेटिव्ह ट्रेनर v कन्सल्टंट
9921304811